به نقل از دیجیکالا:
این روزها سینما بیشتر از قبل منزوی شده و کسی سراغش نمی‌رود. این را به راحتی می‌توان با یک مقایسه ساده فروش فیلم‌ها متوجه شد. اما در همین روزها فیلمی روی پرده رفته که در جشنواره فیلم فجر سال ۱۴۰۰، بسیار مورد توجه قرار گرفت. «ملاقات خصوصی» اولین تجربه کارگردانی فیلم بلند سینمایی امید شمس که از منظری متفاوت به زندان و اتفاقات داخل آن می‌پردازد. زندان و حبس، یکی از مسایلی است که آدم‌ها تا در موقعیت آن قرار نگیرند نمی‌توانند درک درستی نسبت به شرایط آن داشته باشند. همیشه روند زندگی و اتفاقاتی که در چاردیواری زندان بر افراد حاضر در آن می‌گذرد از ابهامات بزرگ برای مردم عادی است. فیلم «ملاقات خصوصی» به بخشی از زندان و شرایط زندگی در آن پرداخته که تا امروز در سینمای ایران با این جزییات کسی سراغش نرفته بود. به بهانه‌ی اکران فیلم «ملاقات خصوصی» مروری داشته‌ایم بر فیلم‌هایی از سینمای ایران که تصویر متفاوت و غیر کلیشه‌ای از زندان را به مخاطب نشان داده‌اند. فیلم‌هایی که روایت‌هایی ناگفته از پشت میله‌ها دارند.
۱. ملاقات خصوصی
- کارگردان: امید شمس
- بازیگران: هوتن شکیبا، پریناز ایزدیار، ریما رامین‌فر
- محصول: ۱۴۰۰
یکی از مسایلی که پس از به زندان افتادن مردهای متاهل به وجود می‌آید، مسله ارتباط زناشویی با همسرشان است. موضوعی که در قانون برای آن بندی وجود دارد و اجازه می‌دهد که زن و مرد با اجازه هر چند وقت یکبار در اتاق‌های خصوصی که در زندان تعبیه شده، شب را تا صبح در کنار هم بگذرانند. «ملاقات خصوصی» اولین فیلمی است که به طور مستقیم به این امکان زندان پرداخته. امکانی که البته طی داستان فیلم از آن سو استفاده هم می‌شود. در این فیلم پروانه که به صورت مخفیانه با یک موبایل با پدرش در زندان ارتباط دارد، آرام آرام متوجه توجه بیش از اندازه هم بند پدرش، فرهاد می‌شود. آن دو در محیط زندان با هم ازدواج می‌کنند و پس از مدتی که از ملاقات‌های خصوصی‌شان در زندان می‌گذرد، ورق بر می‌گردد و فرهاد خواسته‌های عجیبی از پروانه دارد. از نظر منتقدان قضایی، فیلم «ملاقات خصوصی» چند مشکل حقوقی دارد، اما در مجموع این فیلم یکی از تصاویر بسیار متفاوت را از درون فضای زندان و زندگی که در آنجا در جریان است به مخاطب نشان می‌دهد. از استفاده مخفیانه از موبایل گرفته تا خرید و فروش‌ها و مافیایی گسترده که حتی در درون زندان هم در حال قاچاق مواد مخدر هستند. اکران این فیلم این روزها در سینماهای ایران ادامه دارد.
۲. قهرمان
- کارگردان: اصغر فرهادی
- بازیگران: امیر جدیدی، محسن تنابنده، سحر گلدوست
- محصول: ۱۴۰۰
«قهرمان» آخرین ساخته پرحاشیه اصغر فرهادی است که به دلیل مسایل حقوقی که درباره ایده فیلم مطرح بود، نتوانست آنطور که باید در گیشه و در جشنواره‌ها مورد توجه قرار بگیرد. این موضوع باعث شد بازی روان امیر جدیدی هم در فیلم دیده نشود. اما «قهرمان» از منظری که ما سراغش رفتیم یکی از فیلم‌های ویژه سینمای ایران است. فیلمی که در آن شکل تازه‌ای از زندان را می‌بینیم. رحیم مردی درستکار است که به دلیل بدهی به یکی از اقوام همسر سابقش در زندان است. او در زمان مرخصی‌هایش با زنی ارتباط دارد که او مقدار زیادی سکه پیدا می‌کند. اما رحیم تصمیم میگیرد از سکه‌ها استفاده نکند و صاحب آنها را پیدا کند. اما این ماجرا با حضور یک زن که ادعای دروغ درباره سکه‌ها دارد، یک گره عجیب پیدا می‌کند. زندانی که ««قهرمان» برای ما به تصویر می‌کشد اصلا شباهتی به تصویر کلیشه‌ای زندان در فیلم‌های ایرانی ندارد. زمین والیبال، بخش اداری و محیط آزاد زندان بیشترین تصویری است که در این فیلم دیده می‌شود. رحیم به عنوان زندانی خوش‌رفتاری که همه از او تعریف می‌کنند، مدام در ساختمان اداری زندان رفت و آمد دارد، حتی با کارمندان دوست است و آنجا کار رنگ‌کاری انجام می‌دهد. شاید فرهادی با این تصویر قصد داشته نشان دهد برای رحیم آنقدرها زندان ایجاد تگنا نمی‌کند و بیرون از حبس است که او را بیشتر تحت فشار قرار می‌دهد.
۳. متری شیش و نیم
- کارگردان: سعید روستایی
- بازیگران: نوید محمدزاده، پیمان معادی، فرهاد اصلانی
- محصول: ۱۳۹۷
مجرمان پرونده‌های قاچاق و توزیع مواد مخدر در ابتدای دستگیری به ستاد مبارزه با موادر مخدر می‌روند. فیلم «متری شیش و نیم» شبیه یک مستند داستانی به مسیری که یک مجرم مواد مخدر از دستگیری تا دادگاه و اعدام طی می‌کند، پرداخته. در این مسیر در فیلم بازداشتگاه‌های شلوغ و پرازدحام ستاد مبارزه با مواد مخدر تا زندان‌های بزرگ نشان داده شده. اما شاید یکی تصاویری که برای مخاطب تازگی دارد، همان سکانس‌هایی است که در آنها نوید محمدزاده به عنوان یک قاچاقچی اسم و رسم دارد در یک اتاق کوچک با صدها خرده فروش مواد مخدر، بدون تهویه و جای نشستن، باید حضور داشته باشد. سکانس‌هایی که درهای راهرو باز می‌شود و زندانی‌ها با ازدحام به سمت یک در میله‌ای هجوم می‌آورند یا سکانسی که در آن شاهد درگیری میان ماموران ستاد مبارزه با مواد مخدر هستیم، همه تصاویر متفاوت و تازه‌ای است که مخاطب در این فیلم با آن روبرو می‌شود.
۴. سرخپوست
- کارگردان: نیما جاویدی
- بازیگران: نوید محمدزاده، پریناز ایزدیار، حبیب اسماعیلی
- محصول: ۱۳۹۷
همیشه تصویری که از زندان در فیلم‌ها دیده‌ایم، فضایی پر از زندانی و در راهروهای طولانی شلوغ است. اما «سرخپوست» ما را به یک زندان خالی می‌برد. جایی که از زندانی‌ها تخلیه شده و تنها یک نفر در آن گم شده است. این فیلم زندانی در سال‌های دهه ۴۰ را به تصویر می‌کشد که از لحاظ ساختار اداری و ساختمانی چندان شباهتی به زندان‌های الان ندارد. اما مخاطب را به اتاق خصوصی رییس زندان می‌برد، مراحل خراب شدن یک چوبه اعدام را نشان می‌دهد و حتی به عشقی که میان مددکار زندان و رییس اتفاق می‌افتد می‌پردازد. ما در فیلم «سرخپوست» هیچ زندانی نمی‌بینیم، اما اقتدار رییس زندان برایمان روشن می‌کند که با چه تشکیلاتی طرف هستیم. شاید یکی از متفاوت‌ترین تصاویری که از زندان در سینمای ایران دیده شده در همین فیلم اتفاق افتاده است.
۵. مارمولک
- کارگردان: کمال تبریزی
- بازیگران: پرویز پرستویی، رعنا آزادی‌ور، بهرام ابراهیمی
- محصول: ۱۳۸۲
فیلم «مارمولک» با وجود اینکه به دلیل حواشی و اعتراضات گسترده نتوانست بیشتر از دو هفته بر روی پرده سینما بماند، اما یکی از پر مخاطب‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است. فیلمی که نسخه‌های قاچاق و غیر قانونیش در دهه هشتاد مدام دست به دست می‌شد. نویسنده «مارمولک» پیمان قاسم‌خانی است و داستان درباره یک دزد سابقه‌دار است که برای فرار از لباس روحانیت استفاده می‌کند و حتی مدتی هم پیش‌نماز مسجدی در یک شهرستان مرزی می‌شود. اما علاوه بر این داستان کلی، سکانس‌های ابتدایی فیلم در زندان می‌گذرد. زندانی که به دلیل حضور یک رییس سخت‌گیر و مقرراتی شرایط سختی دارد. یکی از سکانس‌های به یادماندنی این فیلم جایی است که رضا مارمولک با بازی پرویز پرستویی با رییس زندان شرط‌بندی می‌کند تا از دیوار صاف بالا برود و کبوتری را از لای سیم‌خاردارها نجات دهد. یک اتفاق کم‌یاب در فیلم‌هایی که تصویری از زندان را نشان مخاطب می‌دهند. همه زندانی‌ها جمع می‌شوند و رضا از دیوار بالا می‌رود و حتی به خیابان هم نگاهی می‌اندازد. اما رییس زندان، رضا را مجازات می‌کند و به انفرادی می‌اندازد تا دیگر فکر بالا رفتن از دیوار به سرش نزند.
۶. من ترانه پانزده سال دارم
- کارگردان: رسول صدرعاملی
- بازیگران: ترانه علیدوستی، مهتاب نصیرپور، حسین محجوب
- محصول: ۱۳۸۱
ترانه دختری نوجوان است که پس از مزاحمت‌های یک پسر نوجوان به او دل می‌بندد و به اصرار مادر پسر باهم عقد می‌کنند. اما زندگی آنها دوام ندارد و ترانه مجبور می‌شود تنها ماه‌های بارداری و پس از از آن بار نگهداری از بچه را به دوش بکشد. اما جایی در زندگی ترانه است که تبدیل به مامنی امن برای او شده و آن زندان است. مکانی که پدرش در آن حبس است و تنها دلخوشی ترانه ملاقاتی‌های هفتگی با او است. تنها جایی که حرف می‌زند، شجاعت بیرون را کنار می‌گذارد و حتی خودش را لوس می‌کند. زندان در فیلم «من ترانه ۱۵ سال دارم» در واقع یک لوکیشن نیست بلکه یکی از کاراکترهای اصلی فیلم است که نتنها زشت و غیرقابل تحمل نیست بلکه زمانی که ترانه در آن کیوسک ملاقات قرار میگیرد مخاطب نفس آسوده‌ای می‌کشد که برای چند دقیقه‌ای ترانه قصه از تنهایی در می‌آید. شاید زندان در این فیلم تصویر آنچنان متفاوتی نداشته باشد، اما همین که از دیدگاه متفاوتی به آن نگاه شده، باعث شد آن را برای این لیست انتخاب کنیم.
۷. سگ کشی
- کارگردان: بهرام بیضایی
- بازیگران: مژده شمسایی، مجید مظفری، داریوش ارجمند
- محصول: ۱۳۸۰
گلرخ می‌خواهد چک‌های همسرش را پاس کند و بدهی‌های او را صاف کند تا دوباره همسرش به زندگی عادی بازگردد و از زندان خلاصی پیدا کند. اما غافل از این است که عده‌ای روز و شب او را تعقیب می‌کنند و مراقبش هستند. این افراد حلقه‌ای هستند از مسول پذیرش هتل گرفته تا صاحب آژانس و حتی مامور زندان. یکی از تصاویر متفاوتی که در «سگ کشی» از زندان می‌بینیم، مامور زندان است که نقش او را حسن پورشیرازی بازی می‌کند. کسی که در زمان‌های ملاقات صحبت‌های گلرخ و همسرش را شنود می‌کند و در تمام لحظات مراقب است. شنود صحبت‌های زندانی‌ها و درز اطلاعات تا درون ماموران زندان، از تصویرهای متفاوت سینما از شرایط زندان است.
۸. زندان زنان
- کارگردان: منیژه حکمت
- بازیگران: رویا نونهالی، رویا تیموریان، پگاه آهنگرانی
- محصول: ۱۳۷۹
تصاویر و داستان زیادی درباره زندان مردان در سینمای ایران ساخته و روایت شده است. اما تعداد فیلم‌هایی که در آن به زندان زنان پرداخته شده باشد، بسیار اندک است. «زندان زنان» را شاید بتوان تنها تصویر جامع و با جزییات از فضای یک زندان زنانه در ایران دانست. البته با در نظر گرفتن این مسله که کارگردان احازه نشان دادن بسیاری از زوایای این فضا را نداشته. اما منیژه حکمت در پایان دهه هفتاد سراغ سوژه‌ای رفت که هم از سوی منتقدان و هم مخاطب عام، بسیار مورد توجه قرار گرفت. فیلم به صورت کامل در زندان می‌گذرد و نماهای بیرون از زندان بسیار اندک است. داستان از سال ۱۳۶۲ شروع می‌شود و تا زمان ساخت فیلم یعنی سال ۷۹ ادامه پیدا کند. شخصیت اصلی زنی است به نام میترا و رییس زندان به نام طاهره یوسفی که نزدیک به ۲۰ سال در تعامل با هم هستند و در آخر هم طاهره برای میترا سند می‌گذارد و او آزاد می‌شود. اما مسایل و جزییاتی که در فیلم «زندان زنان» به آنها پرداخته شده یکی از تصاویر فراموش نشدنی از شرایط حبس زنان در زندان‌های ایران است. این تصاویر از اعدام گرفته تا زایمان و حتی تعرض را شامل می‌شود و در زمان خودش برای مخاطب بسیار تکان‌دهنده بود.
۹. اعتراض
- کارگردان: مسعود کیمیایی
- بازیگران: داریوش ارجمند، محمدرضا فروتن، میترا حجار، پارسا پیروزفر
- محصول: ۱۳۷۸
شاید فیلم «اعتراض» جالب‌ترین اثر لیست ما باشد. چون در این فیلم تنها دو سکانس کوتاه در زندان وجود دارد و آن هم قبل از تیتراژ آغاز فیلم به نمایش گذاشته می‌شود. زمانی که امیرعلی با بازی داریوش ارجمند پس از ۱۲ سال از زندان آزاد می‌شود و محسن دربندی، دوست قدیمی‌اش با بازی مهدی فتحی، برای او گلریزون انجام می‌دهد. این سکانس اگرچه کوتاه است و در روند داستان تاثیر زیادی ندارد، اما مونولوگی که فتحی در این سکانس می‌گوید، همراه با موسیقی مجید انتظامی، تبدیل به یکی از سکانس‌های ماندگار سینما شده است. پارچه‌ای باز می‌شود و فتحی می‌گوید: «گلریزون می‌کنیم واسه کسی که آزاد میشه ازین چاردیواری، که دنیا همش چاردیواریه. سلامتی سه تن رفیق و ناموس و وطن. سلامتی سه کس زندانی و سرباز و بی کس. سلامتی آزادی سلامتی زندونی های بی ملاقاتی» امیرعلی راه می‌رود و هم‌بندانش برایش پول می‌ریزند. هدف از این سکانس شکستن تصور غالب درباره زندان و زندانی‌ها است. کیمیایی با این سکانس قصد داشته بگوید جوانمردی در زندان خیلی بیشتر از خارج از حبس است.