خیابان البرز با نام یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌های آموزشی پایتخت یعنی دبیرستان البرز گره خورده است.داستان تولد این خیابان و مرکز ۱۵۰ ساله آموزشی را مرور می‌کنیم.
همشهری آنلاین– صفورا صادقی : دبیرستان البرز از مدارس قدیمی و شناخته شده پایتخت است که شامل یک حیاط و باغ بزرگ و چندین ساختمان قدیمی و جدید است. بیش از ۱۵۰ سال از عمر آن می‌گذرد و طی این سال‌ها تغییر و تحولات زیادی را به خود دیده است. نام اولیه این مدرسه رولستون هال بوده است که در سال ۱۳۱۴ شمسی به نام کالج البرز تغییر داده شد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
هسته اولیه مدرسه البرز، دبستان کوچک ارمنی بود که آن را یک هیئت مذهبی آمریکایی که سال ۱۲۵۰ به ایران آمده بودند تاسیس کردند. سال ۱۲۶۴ با ورود «ساموئل وارد» زمینی نزدیک خیابان قوام السلطنه (سی تیر) برای آموزش آمریکایی‌ها خریداری شد و کلنگ آن را ناصرالدین شاه به زمین زد. این مدرسه در ابتدا با ۱۰ دانش‌آموز تحت ریاست مستر وارد به صورت شبانه‌روزی شروع به کار کرد. در آن زمان کتابخانه‌ای با ۲۵۰۰۰ جلد کتاب در این مدرسه نیز افتتاح شد. نصرالله حدادی، تهران‌شناس، می‌گوید: «در ابتدا این مدرسه در سال ۱۲۵۲ متعلق به آمریکایی‌ها بود و توسط آنها اداره می‌شد با مدیریت مستر ساموئل جردن که خیابان جردن یا آفریقا به همین اسم، نام‌گذاری شده است. معمار این بنا نیکلای مارکوف گرجستانی بود و مساحت این مدرسه به ۴۵ هزار مترمربع می‌رسد. سال ۱۳۱۹ زمان پهلوی اول به مبلغ یک میلیون تومان این ملک را خریداری کرد و از مدیریت آمریکایی‌ها خلع ید شد.»
البرز و گسترش تهران جدید
موقعیت این مدرسه در محدوده مرکز شهر است و از جنوب به خیابان انقلاب تقاطع پل کالج، از شرق به خیابان حافظ و از غرب به خیابان ولیعصر و از شمال به دانشگاه امیر کبیر محدود می‌شود. بعد از دانشگاه تهران شمال غربی پل کالج کوچه البرز قرار دارد. «رضا موسوی» کارشناس مرمت بناهای تاریخی و تهران‌شناس در این باره می‌گوید: «جایی که دبیرستان البرز واقع شده، در زمان ساخت جزء اراضی قدیمی شمال تهران بوده است. اینجا باغ‌ها و مجموعه املاکی بوده که متعلق به یک شاهزاده بوده است و خواهر میرزا حسن‌خان مستوفی آن را می‌خرد.» او با بیان اینکه جانمایی دبیرستان کاملاً درست است، می‌گوید: «این متعلق به زمانی است که تهران در حال گسترش بوده است و نمی‌خواستند مدرسه داخل شهر باشد و از طرف دیگر نباید چندان دور از آن قرار می‌گرفت. بنابراین، در نزدیک‌ترین فاصله با مرزهای قدیمی ساخته می‌شود. خیابان انقلاب فعلی باروی قدیمی و خندق دور تهران بوده است و این دبیرستان بلافاصله بعد از خندق ساخته شده است.»
موسوی وجود این مدرسه را در این نقطه بر گسترش تهران تأثیرگذار می‌داند: «خیابانی در شرق این ساختمان و مدرسه ساخته می‌شود که امروز به اسم حافظ آن را می‌شناسیم. وقتی این ملک تمام می‌شود یک خیابان جدید ایجاد می‌شود. خیابان فرعی رشت، یعنی شمال دانشگاه پلی‌تکنیک معبر شمالی است که بعد دانشگاه امیرکبیر بین مدرسه و این خیابان فاصله می‌اندازد، وگرنه محدوده شمالی آن یک خیابان فرعی است و بالاتر از آن هم خیابان تخت‌جمشید یا طالقانی فعلی ساخته می‌شود. یعنی ۳ گذر به آن منتهی می‌شود که در زمان خودش یک اتفاق بوده است.»
معماری ترکیبی دبیرستان البرز
«در فضاهای عمومی که مارکوف ساخته ۲ موضوع به چشم می‌آید. یکی از آنها تقارن است که برایش اهمیت دارد و در همین بنا هم آن را می‌بینید و دیگری ریتم است. این ۲ عنصر تقریباً در تمام بناهایی که به‌صورت نواری طراحی کرده دیده می‌شود.» رضا موسوی با بیان این مطلب، ساختمان‌های نواری‌شکل را الگوبرداری از معماری غربی می‌داند. یعنی به جای اینکه ساختمان را در ارتفاع ببرند، با عرض کم و طول زیاد آن را در یک طبقه می‌ساختند: «برای اینکه وضعیت ساختمان ثابت شود و فشارهای جانبی را تحمل کند، ۲ بازو هم در چپ و راست ساخته شده است. در این فرایند و در این نمایی که به وجود آمده حالا سراغ قاب‌بندی و ریتم می‌رود که از تناوب جزئیات معماری تکرارشونده به دست می‌آید.»
او علاوه بر این، الگوبرداری از المان‌های ایرانی در کنار ریتم و فضاسازی و نواری بودن و تقارن را سبک خاص کار مارکوف می‌داند: «قوس‌ها و طاق‌ها، تزیینات، آجرکاری و کاشیکاری در همه بناهایی که مارکوف کار کرده وجود دارند. در این بنا هم آن را می‌بینید. از آن مهم‌تر همیشه فضای دلگشایی در ورودی بنا ایجاد کرده است. در دبیرستان البرز بلافاصله بعد از ورودی فضای گنبدی شکلی با ۲ ستون و یک گنبد مرتفع ایجاد کرده است و امکان اینکه بتوانید از پایین طبقات بالا را ببینید وجود دارد. ستون‌های برجسته‌ای هم دارد و در سردر هم تزیینات دارد. مثل کنگره‌کاری‌هایی که بالای ستون‌های ورودی دیده می‌شود و همین‌طور مقرنس‌کاری‌های آجری که باعث می‌شود همه چیز در بهترین شکل ممکن باشد.»
«اگر چه نیکلای مارکف، معمار چیره‌دست تفلیسی مدرسه، همه ذوق و سلیقه اش را به‌کار برده تا ساختمانی به سبک مدارس مدرن آن دوره بسازد، اما قسمت‌هایی از بنای اولیه مدرسه دیگر به‌عنوان فضای آموزشی قابل استفاده نبوده و پس از نوسازی، فقط درهای چوبی و دیوارهای آجر نمای‌شان، بار هماهنگی و همنوایی سبک امروزی آنها و بافت قدیمی مدرسه را به دوش می‌کشند.» رابعه تیموری در گزارشی در باره معماری ساختمان‌های البرز با بیان این مطلب آورده است: «بنای انتهای مدرسه پایه یازدهم که روزی محل سکونت کارمندان دکتر جردن بوده، از ضرب تیشه نوسازی در امان مانده و مدیر و مسئولان مدرسه در احیا و بازسازی آن خوب امانت‌داری کرده‌اند. ساخت این بنا به معماری خانه‌های ویلایی شمال کشور بی‌شباهت نیست و نمای آجری، شیشه‌های رنگی، اتاق‌های چند در، هشتی و ایوان‌های نقلیش ذهن را به تهران چندین دهه پیش می‌برد. در گذشته سکونتگاه دکتر جردن هم در نزدیکی این خانه خوش نقش و نگار قرار گرفته بود، اما وقتی بخشی از فضای مدرسه به ساخت دانشگاه امیرکبیر اختصاص پیدا کرد، خانه دکتر جردن هم به کلی از بین رفت.»
زمانی که دبیرستان البرز به‌عنوان کالج آمریکایی‌ها و رقیب علمی کالج انگلیسی‌ها، دارالفنون و دبیرستان ادب اصفهان در مرکز پایتخت پاگرفته، دانش آموختگان آن تا مقطع لیسانس کنونی می‌توانستند در آن درس بخوانند و در دوره‌ای هم با تصمیم ساموئل جردن آمریکایی به پانسیون و مدرسه شبانه‌روزی پسران مقطع راهنمایی و دبیرستان (متوسطه دوره اول و دوم کنونی) تبدیل شد. اکنون فقط پسران دانش‌آموز مقطع متوسطه دوم، اقبال تحصیل در این مدرسه را دارند. چند سال پیش دارالفنون به موزه تبدیل شده، از کالج انگلیسی‌ها هم دیگر نشانی نیست و البرز که در سال ١٣١٩مدیریت آن به ایرانیان منتقل و از کالج آمریکایی‌ها به مدرسه البرز تغییر نام داد، قدیمی‌ترین مدرسه تهران به شمار می‌آید.
بیشتر بخوانید: «البـرز» جلوه‌ای از معماری ایرانی و فرهنگی
مارکف که بود؟
نیکلای مارکف متولد تفلیس گرجستان و یکی از معماران تاثیرگذار در معماری دوره پهلوی بود. او از دانشکده هنرهای زیبا آکادمی سلطنتی سن پترزبورگ در رشته نقاشی و معماری فارغ‌التحصیل شد. در خلال سالهای بعد از جنگ جهانی اول ناصرالدین شاه یک واحد ویژه نظامی در ایران تشکیل داد که فرماندهی آن را معمولا یک روس برعهده داشت. مارکف در سال(۱۲۹۶) آجودان فرماندهی بریگاد قزاق بود. او زمان تحصیل در دانشگاه به ایران سفر کرده بود و با معماری و مصالح ساختمانی ایرانی آشنایی داشت.
مارکف هم‌رزم رضاشاه در نیروی قزاق بود ولی تخصص و توانمندی او در معماری دیده شد. از او به‌عنوان شاخص‌ترین معمار سبک سنت‌گرا در دروه پهلوی نام می‌برند. مارکف ساختمان‌های زیادی در تهران طی سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ ساخت که هنوز هم بیشتر آنها پویا و در عین حال زیبا هستند.
از مهم‌ترین طراحی‌های او در تهران می‌توان به دبیرستان انوشیروان دادگر، دانش‌سرای مقدماتی تهران، مدرسه ژاندارک، ساختمان اداره پست، ساختمان‌های بلدیه تهران، ورزشگاه امجدیه، زندان قصر، کارخانه قند کرج و ورامین، موزه جانورشناسی کرج، بنای مسجد امین‌الدوله در خیابان فخرآباد، کلیسای ارتدکس، ساختمان منازل مسکونی که سبک‌های گوناگونی دارند، مثل خانه پروفسور عدل و … اشاره کرد.
آمریکایی محبوب در ایران
نام دکتر ساموئل مارتین جردن برای مردم پایتخت نامی آشناست. شاید خیلی‌ها ندانند مستر جردن که بود و چه کارهایی در تهران انجام‌داد ولی همین که خیابانی در تهران به نام او بود که اکنون به نام (نلسون ماندلا) تغییر کرده است، با نام او آشنا هستند. یک سال بعد از اینکه مستر وارد از ایران رفت، دکتر جردن در سال ۱۲۷۸ خورشیدی ریاست مدرسه که آن زمان به نام کالج آمریکایی‌ها بود را به‌عهده گرفت. از همان زمان دبیرستان شاهد تغییر و تحولات قابل ملاحظه‌ای شد. کلاس‌های مدرسه اضافه شد و تا سال ۱۲۹۲ خورشیدی تبدیل به‌دبیرستان ۱۲ ساله کامل تحصیلی شد. تا سال ۱۳۱۹ شمسی که به دستور رضاشاه به مبلغ یک میلیون تومان خریداری شد و نام آن به البرز تغییر کرد.
بعد از این تغییرات بود که کم‌کم معلمان ایرانی جای مدرسین خارجی را گرفتند. اولین ایرانی که به جای دکتر جردن مسئولیت دبیرستان البرز را برعهده گرفت وحید تنکابنی بود. دکتر مارتین جردن بعد از ۴۰ سال همراه همسرش به آمریکا بازگشت ولی چهار سال بعد دوباره به ایران سفر کرد و مورد استقبال شاگردانش قرار گرفت. آنها طی مراسمی از او تقدیر کردند و یکی از تالارهای دبیرستان به نام او نام‌گذاری شد. سردیس سنگی دکتر جردن توسط استاد ابوالحسن صدیقی پدر مجسمه‌سازی ایران، به سفارش اللهیار صالح رئیس کانون فارغ التحصیلان کالج، ساخته و به افتخار او در تالار اصلی نصب شد. دکتر جردن در سال ۱۳۳۳ در سن ۸۱ سالگی در آمریکا درگذشت ولی شاگردانش در ایران خدمات ارزنده او را از یاد نبردند.
بیشتر بخوانید: قدیمی ترین مدرسه تهران اینجاست
مدیران و دانش‌آموزان برجسته
نصرالله حدادی با تاکید بر اینکه سال ۱۳۱۹ این ملک خریداری و از مدیریت آمریکایی‌ها خلع ید شد، می‌گوید: «از ۱۳۲۳ تا ۱۳۵۷ حدود ۳۶ سال با مدیریت سید محمد علی مجتهدی اداره شد. او برای این مدرسه و شاگردان آن خدمات بسیاری انجام داد. بزرگانی چون داریوش آشوری، مصطفی چمران، دکتر ابوالقاسم بختیار، حسن اکبرزاده، همایون خرم، عبدالله انوار، منوچهر ستوده، صادق چوبک و… همگی دانش آموختگان این دبیرستان هستند. کالج البرز از خیابان حافظ تا تقاطع کریمخان ادامه دارد. خیابان حافظ پس از انقلاب اسلامی به نام وحدت اسلامی تغییر نام داد که به اصرار تعدادی از بزرگان دوباره به نام حافظ برگشت.»
در حال حاضر مدیریت این مدرسه به عهده محمد محمدی است که از ١٣ سال پیش امانتدار خدمات ساموئل جردن، محمدوحید تنکابنی، منیع‌الملک، حسن ذوقی، دکتر صورتگر، محمدعلی مجتهدی، حسین خوشنویسان و… دیگر مدیران است. دبیرستان البرز در فروردین ماه ۱۳۷۷ به ثبت ملی رسید.
