خانه بدون فرش برایمان یک فضای موقتی است و وقتی فرش درونش پهن می‌شود، انگار انس و الفتی درونمان بیدار می‌شود. این حضور فرش در جان تمام ایرانیان به ریشه‌های فرهنگی‌اش برمی‌گردد، به کودکی‌هایش که دائم فرشی پشت ذهنش پهن بوده. نقش بی‌بدیلش در زندگی ایرانیان باعث شده شمال تا جنوب و شرق تا غرب را که بگردید، طیف وسیعی از نقش و نگارها و بافت و رنگ‌ها با مرغوب‌ترین کیفیت به چشمتان می‌خورد. البته این تعریف‌ها صرفا خودپسندی و تعریف از خود نیست که اگر با توریست‌های خارجی در کنار فرش‌های ایرانی قدم بزنید، شگفتی آنها در کلمات و خریدهایشان جاری می‌شود. از سفرنامه‌های قدیمی گرفته تا توصیفات جهانگردان در شبکه‌های اجتماعی، فرش ایرانی در ذهن توریست‌ها هم ارج و قرب ویژه‌ای دارد.
با تمام این اوصاف، در این مطلب می‌خواهیم ببینیم جایگاه فرش ایرانی در جهان چگونه است و در دنیا چقدر شناخته شده است. پیش از این درباره محصولات رتبه اول ایران و سهم تولید گردو ایران صحبت کردیم. حالا ببینیم آیا فرش ایرانی به اندازه مرغوبیت و کیفیتش در دنیا شناخته شده است؟
فرش در فرهنگ ایرانیان
نوشتن از تاریخچه فرش و سیر تاریخی آن در میان مردم ایران، مطلبی جدا می‌طلبد امّا فقط کافی است به نسل‌های پیش از خود نگاه کنیم تا ببینیم چقدر فرش در تمام ابعاد زندگی ایرانیان تاثیر داشته. اگر به شهرهایی که فرش‌های مرغوبی می‌بافند و معروف هستند سفر کنید، می‌بینید نه تنها در خانواده‌هایشان چندین نسل پشت سر هم فرش بافته‌اند، لکه آداب و رسوم ویژه‌ای هم در کنار بافتن فرش‌هایشان دارند. مثلا با مجموعه شعرهایی رو به رو می‌شوید که مخصوص بافتن فرش است. این آداب و رسوم طی نسل‌ها تا به امروز منتقل شده و یک روزه و حتی چند ساله ایجاد نشده است. (مثل رسم قالی شویان کاشان)
ممکن است با آداب و رسومی هم برخورد کنید که مخصوص بافت فرش نیستند امّا خود فرش حضور مهمی در آنها دارد.
از طرفی هر گوشه ایران سبک و سیاق خودش را برای بافت فرش دارد. طرح‌های متنوع و رنگ‌های متناسب با آن دارد که با نگاه کردن به آن معلوم می‌شود که از کجا آمده است.
گر چه در اینجا مقصودمان فقط فرش است امّا دستبافته‌های ایرانیان بسیار متنوع‌تر و قدیمی‌تر از فرش است که بخشی از آنها هم به دلیل اهمیتشان در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
جایگاه فرش ایرانی در دنیا
بریتانیکا معتقد است که اصالت فرش از غرب و مرکز آسیا و شمال آفریقا می‌آید و درباره فرش ایرانی، ترکیه‌ای، چینی، هندی و همچنین فرش‌های اروپایی و آمریکایی به تفصیل می‌نویسد. همچنین دانشنامه فرش در توضیحاتش از فرش اصیل و رایج به فرش‌های ایرانی، افغانستانی، ترکمنستانی، قفقازی، هندی، تبتی، ترکی، چینی، ترکستان شرقی، اروپایی و آفریقای شمالی اشاره می‌کند. بر این اساس، فرش به نظر می‌رسد که فرش ایرانی در میان مبانی نظری و مطالعات، جزو فرش‌های مهم و اصیل شناخته می‌شود. ضمن اینکه فرش پازیریک از قدیمی‌ترین فرش‌های یافته شده در جهان، به ایران و حکومت هخامنشیان برمی‌گردد.
امّا حکایت آنچه در میان تولیدات و صادرات اتّفاق میفتد کمی متفاوت است. با وجود ارزش بالای فرش ایرانی، می‌بینیم که جزو کشورهایی که صادراتشان در دنیا حرف اوّل را می‌زد، دیده نمی‌شود. بر اساس سایت worldatlas، بیشترین صادرات فرش در دنیا متعلق به ترکیه، بلژیک و هند است که در زیر میزان تولیداتشان را مشاهده می‌کنید:
صادرات فرش ایران
می‌دانیم که در جای جای مختلف ایران فرش تهیه می‌شود و تبریز هم به عنوان شهر جهانی فرش در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است، امّا به نظر می‌رسد صادرات فرش‌های ایرانی از وضعیت خوبی برخوردار نیستند و حتّی با وضعیت اسفناک کرونا، رو به کاهش هم بوده است.
در گزارش خبرگزاری فارس آمده بیش از یک میلیارد دلار صادرات فرش دستباف در سال 2019 در مبادلات جهانی صورت گرفته است و هر ساله بیش از 95 کشور در تعرفه 5701 (فرش دستباف اعم از پشمی، ابریشمی و گبه) تجارت دارند که از میان آن ها فقط 8 کشور ایران، هند، پاکستان، نپال، ترکیه، چین، افغانستان و مصر هم تولید و هم صادرات دارند. به نظر می‌رسد در سال 2019 ایران بین 7 کشور عمده صادرکننده فرش دستباف در رتبه سوم بعد از هند و مصر بوده و کشورهای دیگر مانند نپال، پاکستان، ترکیه و چین به ترتیب در رتبه چهارم تا هفتم صادرات این محصول قرار داشته‌اند. امّا می‌بینیم که امسال در بین کشورهای برتر قرار ندارد. امیدواریم به زودی ایران به جایگاه بالاتری در میان صادر کنندگان فرش قرار گیرد.
سخن آخر
فرش از آن هنرهای اصیل ایرانی است که تار و پودش با ریشه‌های این سرزمین گره خورده و جزئی از میراثش محسوب می‌شود. البته نمی‌توان گفت فرش فقط به ایران تعلق دارد چرا که در کشورهای دیگر آسیایی هم جایگاه مهمی دارد. امّا انتظار می‌رود که ارزش والای فرش ایرانی به عنوان یک اثر هنری بیش از حال در دنیا شناخته شود و به دنیا معرفی شود و یکی از راه‌های این معرفی، تولید و صادرات بیشتر آن به سایر کشورهاست. امیدواریم در آینده نه چندان دور شاهد شهرت بیشتر فرش ایرانی در دنیا باشیم.
منبع: خبرگزاری فارس، ایرنا، مهر، worldatlas, Britannica