تا به حال فکر کردیه‌اید گوجه فرنگی دقیقا از کدام قسمت فرنگ آمده؟ چه سفرهایی را پشت سر گذاشته تا به ایران رسیده؟ اصلا اصلاتش به فرنگ می‌رسد یا از جای دیگری به فرنگ آوردنش؟ در عصر قاجار، منظور از فرنگ، کشور فرانسه بود امّا به مرور به کشورهای اروپایی اطلاق شد. حالا باید دید که آیا گوجه ارتباطی با کشور فرانسه دارد یا نه؟ این محصول باغی، نه تنها در ایران بلکه در سفره مردم جهان هم زمان سابقه چندانی ندارد. در این متن ابتدا خاستگاهش را بررسی می‌کنیم و سپس مسیر سفری که طی کرده تا به ایران برسد. با ما همراه باشید.
خانه اصلی گوجه فرنگی کجا بود؟
اطلاعات دقیق و جزئی از سرگذشت اولیه گوجه فرنگی در دست نداریم امّا ریشه اصلی آن را رشته کوه آند در آمریکای جنوبی و احتمالا کشورهای پرو و اکوادور می‌دانند. به نظر می‌رسد این محصول قبل از کلمبیا، در مکزیک اهلی شده است. بنابراین از زمان‌های دور در آمریکای جنوبی وجود داشته است.
در جریان استعمارات قرن 16 و حضور اسپانیایی‌ها در آمریکای جنوبی، با گوجه آشنا می‌شوند و اسپانیایی‌ها گوجه را به اروپا معرفی کردند. اسپانیایی‌ها و ایتالیایی‌ها اولین اروپاییانی بودند که از گوجه به عنوان غذا استفاده کردند. در فرانسه و شمال اروپا، از گوجه به عنوان گیاه زینتی استفاده می‌کردند امّا پس از مدتی با احتیاط شروع به استفاده خوراکی از آن کردند؛ چون بعضی معتقد بودند که این گیاه، جزو گیاهان سمی است و نباید به مصرف خوراکی برسد. (البته ریشه و برگ گیاه سمی است)
جان جرالد پزشک انگلیسی کسی بود که بعد از پژوهش‌های خودش روی این گیاه، اعلام کرد که گیاه سمی است و نباید مصرف خوراکی داشته باشد. به همین دلیل هم تا مدت‌ها در انگلیس و آمریکای شمالی، از گوجه به عنوان ماده خوراکی استفاده نمی‌کردند.
کشورها چگونه برای این محصول تازه اسم انتخاب کردند؟
همیشه یک بخش جالب از حضور محصولات جدید در یک فرهنگ، اسمی است که برای آن انتخاب می‌کنند. گاهی ملت‌ها سعی می‌کنند بر اساس واژه‌های موجود، اسمی ترکیبی انتخاب کنند و گاهی یک واژه جدید خلق می‌کنند. حالا ببینیم درباره گوجه چه تصمیمی گرفتند؟
نام گوجه در زبان انگلیسی Tomato، از واژه آزتکی tomatl گرفته شده است. امّا در ایتالیایی به گوجه pomodoro می‌گویند که به معنی سیب طلایی است این نام باعث شده تصورها به این سمت برود که در ابتدا گوجه‌های موجود در اروپا، زرد بودند. در فرانسه هم در ابتدا به آن سیب عشق (pomme d’amour) می‌گفتند. در بعضی زبان‌ها هم به دلیل اینکه گوجه از خانواده بادمجانیان است، نام آن ارتباطی با بادمجان دارد.
امّا امروزه می‌بینیم که در بیشتر زبان‌ها، بر اساس همان ریشه اصلی‌اش که tomatal بوده، نامیده می‌شود. حتّی بعد از اینکه وارد ایران می‌شود، نام اصلی خودش را دارد. در بعضی زبان‌های محلی، آن نام هنوز باقی مانده و می‌بینید که تلفظی شبیه tomato دارد.
گوجه فرنگی چطور به ایران آمد؟
مسیر سفر گوجه را تا اروپا دنبال کردیم، امّا چطور پایش به سمت آسیا و ایران باز شد؟ گفته شده این گیاه، از طریق اروپاییان به سمت ترکیه و ارمنستان آمد. همچنین می‌دانیم در دوره قاجار، مسیر سفر شاهزادگان به اروپا باز شده بود. در نتیجه این ارتباطات، گوجه به ایران هم راه پیدا کرد. با این تفاسیر، شاید حضور گوجه در ایران، دو قرن هم قدمت ندارد زیرا در دوره ناصرالدین شاه قاجار وارد ایران شد.
گفته شده اولین کسی که گوجه را در مزرعه‌اش پرورش داد، خانواده معیری بود که مزرعه‌شان نزدیکی فرودگاه مهرآباد امروزی بود. البته در بعضی منابع هم از باغ فردوس به عنوان اولین بوته‌زار گوجه ایران یاد کرده‌اند.
در ایران هم ترس از مسمومیت وجود داشت و با شک و تردید مصرف آن را شروع کردند. امّا کم کم شروع کردند به ترکیبش با غذاهای دیگر ایرانی.
گفته شده در ابتدا آن را بادمجان ارمنی می‌نامیدند چون از ارمنستان وارد شده بود، امّا بعد که دیدند از اروپا آمده، آن را گوجه فرنگی نامیدند. در حالی که خبر نداشتند گوجه در اروپا هم مهاجر است و خاستگاه اصلی‌اش آمریکای جنوبی است!
سخن آخر
دنبال کردن سفر محصولات غذایی، داستان‌های جالبی همراهش دارد که ما را با تاریخ و تفکر مردم آن دوران هم آشنا می‌کند. از طرفی، گاهی بعضی محصولات به اندازه‌ای در زندگی روزمره ما جای گرفته که فراموش می‌کنیم چه مسیر پر فراز و نشیبی طی کرده تا به اینجا رسیده. فکر می‌کردید گوجه‌ای که آن را فرنگی می‌دانیم، در اصل محصول آمریکای جنوبی باشد؟
تألیف: لست سکند
منبع: Britannica، مشرق نیوز، اعتماد آنلاین