فرش، تاریخی چند هزارساله‌دارد، همین پیشینه سبب به‌وجود آمدن اصطلاحاتی خاص در بازار فرش شده است. اصطلاحات بازار فرش دستباف ایرانی و حتی بازار فرش‌های ماشینی آنقدر تنوع دارد که شاید دانستن تمام اصطلاحات آن به‌طور کامل حتی برای بزرگان این حیطه هم دشوار باشد.
به گزارش همشهری‌آنلاین، بسیاری از این تعابیر و واژگان جدا از زیبایی و مفاهیم‌شان، به ما در درک بهتر تعریف و شناخت هر فرش کمک خواهند کرد. ضمن اینکه با دانستن این اصطلاحات با چشمی بازتر و آگاهی بیشتر می‌توانید فرش مدنظر خود را تهیه کنید. اصطلاحات بازار فرش دستباف ایرانی و حتی بازار فرش‌های ماشینی آنقدر تنوع دارد که شاید دانستن تمام اصطلاحات آن به‌طور کامل حتی برای بزرگان این حیطه هم دشوار باشد.
چرا فرش‌های ریزبافت ارزشمندترند؟
معمولا دستمزد بافنده فرش بر پایه تعداد گره‌های بافته‌شده در آن محاسبه می‌شود. از آنجا که فرش‌های ریزبافت، شمارش گره بیشتری دارند و بافت آنها نیز دشوارتر و زمان‌برتر است، در نتیجه مزد بافت بیشتری دارند. بنابراین این موضوع می‌تواند در بازار فرش دستباف و تعیین قیمت هر فرش نیز مؤثر باشد. به همین دلیل فرش‌های ریزبافت‌تر ارزش بالاتری دارند.
تراکم
اگر تجربه خرید فرش دستباف را داشته باشید حتما با اصرار فروشنده‌ها بر شمارش رج فرش روبه‌رو شده‌اید. علت آن است که یکی دیگر از مولفه‌های تأثیرگذار در تعیین ارزش فرش دستباف ریز یا درشت‌بافت بودن آن است. از شمارش گره‌هایی که در سنجشی آشکار بافته می‌شود با نام تراکم یاد می‌شود.
تراکم یکی از مولفه‌های تعیین کیفیت و البته ارزشمندی فرش دستباف به شمار می‌رود. طبق تعریف در هر یک متر از عرض فرش، هر تعداد گره یا ریشه وجود داشته باشد، (شانه) یا تراکم عرضی و در هر یک متر از طول فرش، هر تعداد گره یا ریشه وجود داشته باشد، تراکم طولی یا به‌اصطلاح همان (تراکم) می‌گویند.
به‌عنوان مثال، وقتی فروشنده می‌گوید یک فرش ۱۲۰۰ شانه با تراکم ۲۵۵۰ است، یعنی در یک مترمربع از عرض آن فرش ۱۲۰۰ گره یا ریشه (رج) وجود دارد و در یک مترمربع از طول فرش مزبور ۲۵۵۰ گره یا ریشه (رج) وجود دارد. برای دانستن تعداد ریشه‌های فرش در هر مترمربع کافی است تعداد گره‌های طولی (تراکم) را در گره‌های عرضی (شانه) ضرب کنیم.
عدد شانه و تراکم فرش گویای ریز نقش بودن و توپر بودن فرش است. به این‌صورت که هرچه مقدار شانه فرش بیشتر باشد به‌اصطلاح آن فرش ریز نقش‌تر و ظریف‌تر و دستبافت گونه‌تر است و هرچه تراکم فرش بیشتر باشد آن فرش سفت‌تر و سنگین‌تر و لاشه‌دارتر است.
رج فرش دستباف
یکی از مولفه‌های تأثیرگذار در تعیین ارزش فرش، رج فرش است. در بازار فرش معمولا هر رج‌شمار، برابر ۷سانتی‌متراست. هراندازه که شمارش گره در این ۷ سانتی‌متر بیشتر باشد به همان اندازه تراکم فرش بالاتر درنظر گرفته می‌شود.
شیوه شمارش رج فرش
شمارش تعداد گره‌های فرش کار چندان سختی نیست. کافی است از یک خط‌کش استفاده کنید. خط‌کش را جایی در پشت فرش قرار دهید و با دقت گره‌ها را در ۷ سانتی‌متر شمارش کنید. این معمول‌ترین روش شمارش رج فرش است. از آنجا که فرش به شیوه پهنایی بافته می‌شود بهتر آن است که شمارش رج‌شمار هم در پهنای فرش انجام شود.
نام بردن این نکته الزامی است که هرچه شمارش رج‌شمار در بخش‌های گوناگون فرش برابر باشد، کیفیت و یکدستی فرش بیشتر است. سنجش شمارش رج تنها شناسه سنجش میزان ریزبافتی یک فرش نیست. در برخی شهرها و انواع فرش‌های مرتبط با آنها از واژگانی دیگر استفاده می‌شود. به‌عنوان نمونه در شهر نایین از اصطلاح «لا» برای شناسه ریزبافتی استفاده می‌شود. عددی که پیش از واژه «لا» گفته می‌شود، نشانگر سنجش کلفتی نخ چله‌ای است که فرش روی آن بافته‌شده است.
چند نمونه از انواع فرش
گبه: به نوعی فرش با بافت درشت و پرز بلند می‌گویند. تعداد پودهایی که در هر رج گبه رد می‌شود زیاد است و در مواقعی حتی به عدد۱۴ می‌رسد.
پرده‌ای: فرشی است ظریف، با ابعاد ۱.۵ در ۲.۵ متر که به‌دلیل ظرافت، به آن پرده‌ای گفته می‌شود.
خرسک: به فرشی که در نقشه آن دقت کافی نشده و از نخ نامرغوب در بافت آن استفاده شده است، خرسک می‌گویند.
خرک: به فرش‌های با ابعاد ۶۰ در ۹۰ یا ۶۰ در ۱۰۰ فرش خرک گفته می‌شود.
صوف باف: گلیم باف ابتدا و انتهای فرش است. شیارهای این نوع بافت، افقی و منطبق با پود است.
انواع گره در فرش دستباف
الف- گره نامتقارن : این نوع گره به فارسی نیز معروف است. در این نوع گره، پرز در یک سر می‌چرخد و در نتیجه شکل نامتقارنی ایجاد می‌کند. این گره در بین بافندگان نواحی قم، اراک، خراسان، اصفهان، کرمان و مناطق دیگر رایج است.
ب- گره متقارن : این نوع گره به گره آذری (ترکی) معروف است. در این گره، نخ پرز به دور هر دو تار زیر و رو پیچیده می‌شود و شکلی متقارن ایجاد می‌کند. این گره در میان بافندگان نواحی غرب و شمال غربی کشور و برخی از اقوام فارس و در بعضی از نقاط خراسان و کرمان رایج است.
«شانه» در فرش ماشینی چیست؟
فرش ماشینی طرح چند صد شانه؛ شاید بارها در فروشگاه‌های فرش ماشینی با این اصطلاح برخورد کرده باشید. اغلب وقتی برای خرید فرش ماشینی به فروشگاه فرش می‌روید، یکی از نخستین چیزهایی که فروشنده فرش به آن اشاره می‌کند، این است که این فرش چند شانه است، چون در باور عامه مردم، شانه فرش تنها عامل تعیین قیمت فرش ماشینی است. اما این باور چندان درست نیست.
به‌صورت مختصر می‌توان گفت که به تراکم عرضی گره‌های بافته شده، شانه فرش ماشینی گویند که برحسب متر محاسبه می‌شود. با این توضیح آیا می‌دانید مثلا منظور از فرش طرح ۷۰۰شانه در فرش ماشینی چیست؟ آیا اساسا فرش طرح ۷۰۰شانه، نوعی از فرش ۷۰۰شانه است؟ برخلاف آنچه از نام این محصول به‌نظر می‌رسد، فرش‌های طرح ۷۰۰ شانه، گونه‌ای از فرش ۷۰۰شانه نیستند و حتی در دسته فرش‌های ۷۰۰شانه هم قرار نمی‌گیرند.
فرش‌های طرح ۷۰۰ درواقع فرش‌های ۵۰۰ شانه هستند و زیرمجموعه فرش‌های ۵۰۰ شانه قرار می‌گیرند. فرش‌های طرح ۷۰۰شانه در حقیقت، فرش‌های ۵۰۰ شانه‌ای هستند که تراکم عرضی یا شانه آن ثابت مانده، اما تراکم طولی آن افزایش یافته است. تراکم معمول در فرش‌های ۵۰۰ شانه همان تراکم ۱۰۰۰ است اما در فرش‌های طرح ۷۰۰شانه این تراکم از ۱۲۰۰ تا ۲۴۰۰ متغیر است. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت فرش‌های طرح ۷۰۰شانه، از نظر کیفیت نسبت به فرش ۵۰۰ شانه در سطح بالاتر و نسبت به فرش ۷۰۰شانه در رده پایین‌تر قرار می‌گیرند.
«تراکم» در فرش ماشینی چیست؟
شانه و تراکم ازجمله اصطلاحات رایج فرش ماشینی است که اغلب آن‌را شنیده‌اید. منظور از تراکم در فرش ماشینی همان تراکم طولی فرش ماشینی است. به‌عبارت دیگر تراکم نیز همانند شانه است با این تفاوت که شانه مربوط به عرض فرش می‌شود به همین دلیل به آن «تراکم عرضی» نیز می‌گویند امّا تراکم مربوط به طول فرش است که آن را با نام تراکم طولی نیز می‌شناسند. با این توضیحات پی بردن به تراکم فرش نیز بسیار ساده خواهد بود.
اما یک تفاوت اساسی وجود دارد؛ تراکم را به‌دلیل اینکه در بافت فرش ۳ عدد پود وجود دارد، ۳ برابر شانه محاسبه کرده و برای اعلام، آن را در ۳ ضرب می‌کنند تا تراکم کلّی و اصلی فرش به دست‌آید. یعنی وقتی گفته می‌شود فرش ۱۰۰۰ شانه تراکم ۳۰۰۰ دارد یعنی باید در یک متر طول آن ۱۰۰۰ گره وجود داشته باشد تا با محاسبه ضریب ۳ این عدد صحیح باشد.
پس اگر شما بخواهید می‌توانید همین مقدار را در مقیاس کمتر محاسبه کنید. یعنی فرش با تراکم ۳۰۰۰ باید در ۱۰ سانتی‌متر طول آن ۱۰۰ گره یا در ۵ سانتی‌متر طول آن ۵۰ گره وجود داشته باشد. به این ترتیب شما به راحتی می‌توانید با محاسبه تراکم حقیقی و واقعی فرش ماشینی، فرش‌های مورد نیاز خود را بخرید.
محاسبه شانه اصلی و واقعی یک فرش ماشینی
این کاری بسیار ساده است اما اغلب مردم به‌دلیل ناآگاهی نمی‌توانند شانه واقعی یک فرش ماشینی را به‌دست آورند. به‌عنوان نمونه وقتی در مورد یک فرش ماشینی گفته می‌شود ۷۰۰ شانه یا ۱۰۰۰ شانه است، منظور این است که در یک متر عرض آن ۷۰۰ گره در فرش ۷۰۰ شانه و ۱۰۰۰ گره در فرش ۱۰۰۰ شانه وجود دارد. در نتیجه کافی است ۱۰ درصد یا حتی ۵ درصد این مقدار را محاسبه کنید.
یعنی وقتی به پشت یک فرش ماشینی نگاه می‌کنید در یک فرش ۷۰۰ شانه، باید ۷۰ گره در ۱۰ سانتی‌متر یا ۳۵ گره در ۵ سانتی‌متر وجود داشته باشد. تعداد گره‌های موجود در ۱۰ سانتی‌متر یا ۵ سانتی‌متر از عرض فرش ماشینی مورد نظر خود را به راحتی می‌توانید بشمارید و به رقم و تعداد شانه اصلی و واقعی فرش ماشینی مدنظر خود پی ببرید.
اصطلاحات بازار فرش
تخته: واحد شمارش فرش، تخته است. به هر فرش یا هر قالی یا قالیچه، یک تخته می‌گویند.
زمینه: بخشی از فرش است که طرح و نقش و نگار روی آن شکل می‌گیرد.
ذرع: واحد اندازه‌گیری طول فرش از قدیم ذرع است. هرذرع، در مناطق ترکی باف معادل ۱۱۲ سانتی‌متر، مناطق فارسی‌باف معادل ۱۰۴ سانتی‌متر و در مناطق کرمانی‌باف ۱۰۸ سانتی‌متر است.
ترنج: به بخش مرکزی فرش که معمولا مدور یا بیضی شکل است، ترنج گفته می‌شود.
تار: تار یا چله، نخ‌هایی هستند چندلا شده و نازک که به‌صورت عمودی روی دار قرار می‌گیرند. وظیفه آنها نگه داشتن گره‌هاست.
پود: به نخ‌هایی از جنس پنبه که به‌صورت افقی برای نگه داشتن چله‌ها و جلوگیری از جمع شدگی رنگ‌ها به‌کار می‌رود، پود می‌گویند.
سرترنج: معمولا در ابتدا و انتهای طرح ترنج، قالبی به همراه اجزای طرح کشیده می‌شود که به آنها سرترنج می‌گویند.
جفتی‌باف: فرشی است که با گره‌های تقلبی بافته می‌شود.
چاله: به زمینه فرشی که با خامه یک رنگ بافته می‌شود و نقش و نگار ندارد، چاله گفته می‌شود.
گره: پیچیدن نخ با ترتیبی خاص دور تارهاست. گره متقارن همان گره ترکی است. گره نامتقارن نیز همان گره فارسی است.
تو دزدی: به‌معنای نبافتن بعضی رج‌ها، از روی نقشه است.