زندگی انسان‌ها در این کره خاکی، میلیون‌ها سال پیش آغاز شده است، اما نخستین تمدن‌ها را چه کسانی و در چه زمانی از تاریخ ایجاد کرده‌اند؟ قدیمی ترین کشور جهان کدام است؟ این تمدن‌ها در چه محدوده‌های جغرافیایی آغاز شده‌اند؟ این‌ها سوالاتی است که معمولا ذهن علاقمندان به تاریخ را درگیر می‌کند.
در این مطلب از لست سکند نخستین کشورهایی را معرفی می‌کنیم که پس از شروع تمدن بشر شکل گرفتند و قدمت همه آنها به هزاران سال می‌رسد. دوره تمدن‌هایی که آورده‌ایم، از منابع تاریخی مختلف استخراج کرده‌ایم ولی نکته این است که همچنان نمی‌توانیم با یقین بگوییم که اولین تمدن جهان کدام است با اولین حکومت را به دقیق مشخص کنیم. در نتیجه تمدن‌های ابتدایی و نخستین حکومت‌های هر محدوده جغرافیایی را معرفی می‌کنیم که اکثر منابع بر آنها اتفاق نظر دارند.
جالب است بدانید حتی قدیمی ترین کشور جهان در گینس هم مشخص نشده و فقط برخی از قدیمی‌ترین اقدام‌های بعضی از کشورها ثبت شده. بنابراین، آنچه اینجا به عنوان قدیمی ترین تمدن جهان معرفی می‌کنیم برگزفته از برخی منابع است و بعدها ممکن است با افزایش پژوهش‌های باستان شناسی، تغییراتی در آن ایجاد شود.
منظور از نخستین تمدن یا حکومت چیست؟
همیشه موقع مطالعه تاریخ تمدن‌ها و اقوام اولیه، باید به چند تعریف توجه کنیم. اینکه منظورمان تمدن است یا اقوام اولیه یا اولین حکومت در آن منطقه؟ در این مطلب سعی کردیم به اولین تمدن و اولین حکومت هر کدام از مناطقی که نام بردیم، بپردازیم. در ادامه از تفاوت تمدن و حکومت می‌گوییم که دقیق‌تر متوجه توضیحات مطلب شوید.
- تمدن: این کلمه برای نشان دادن یک جامعه است که مردم در آن با یکدیگر ارتباط دارند. در هر تمدن، یک نظم اجتماعی هم وجود دارد و معمولاً مردم غذا و خوراک خود را از کشاورزی و دام تأمین می‌کنند. مردم در هر تمدن، با یکدیگر تعامل دارند و به‌مرور رشد و توسعه پیدا می‌کنند. چون خیلی از تمدن‌ها سندی از خودشان به جا نگذاشتند، تعیین کردن اولین تمدن تقریبا غیر ممکن است، چون ممکن است تمدن‌هایی در تاریخ به فراموشی سپرده شده باشند!
- حکومت: حکومت‌ها پس از شکل‌گیری تمدن ایجاد شدند و در واقع زمانی شکل گرفتند که مفهوم قدرت بین جوامع ایجاد شد. آنها وظیفه اداره کردن یک جامعه و کشور را دارند و قانون‌گذاری و نظارت بر اجرای آن را هم بر عهده دارند. در هر حکومت تعدادی از افراد وجود دارند که توسط مردم انتخاب می‌شوند و تبعیت از آنها هم جزو قوانین است. البته افراد یک حکومت همیشه هم توسط مردم انتخاب نمی‌شوند و مانند سلسله‌های پادشاهی موروثی هستند.
با توجه به این توضیحات، در ادامه تلفیقی از اولین تمدن‌ها و حکومت‌ها را آورده‌ایم که در بیشتر منایع آنها را در لیست اولین کشور جهان می‌گذارند.
تمدن بین النهرین؛ عراق، سوریه و ترکیه
نخستین آثار تمدن بشریت در هزاران سال پیش از تولد مسیح رخ داد، زمانی که انسان‌ها از زندگی خانه به دوشی خود دست کشیدند و سکونت دائمی در یک مکان و توسعه آن را جایگزین سبک زندگی خود کردند. این توسعه دادن، در زمان کوتاهی به ایجاد شهرهای بزرگی منجر شد و به مرور مرزهای سیاسی کشورها را ساختند.
بارها و بارها اطلاعاتی را درباره بین‌النهرین در کتاب‌های تاریخی مختلف خوانده‌ایم. تاریخ پیدایش تمدن در بین‌النهرین به‌قدری دور است که عده‌ای بر این باورند در آن زمان، تمدن دیگری وجود نداشته است و بین النهرین قدیمی ترین تمدن جهان است. با این حال برخی این را قبول ندارند و احتمال وجود تمدن‌های دیگر را نیز می‌دهند. سیر زمانی بین‌النهرین باستان، حدوداً بین 3500 تا 500 سال قبل از میلاد مسیح بوده است. طبق یافته‌های تاریخی و شواهد و اسناد موجود، اولین جامعه متمدن در این محدوده جغرافیایی شکل گرفته است. محدوده جغرافیایی بین‌النهرین در آن زمان، حدودا شامل کشورهای عراق، سوریه و ترکیه امروزی می‌شده است.
در این دوره، ترکیب کشاورزی و اهلی کردن حیوانات را شاهد هستیم که به مرور هم بیشتر توسعه پیدا کردند؛ اما غیر از این مورد، صنایع مختلفی هم مانند چرم، آهنگری، سنگ‌تراشی و…، از جمله کارها و حرفه‌هایی بودند که مردم در آن زمان به این صنایع مشغول بودند و تمدنشان را توسعه‌مندتر و باارزش‌تر می‌کردند.
اولین امپراطوری یا دولت سازمان‌یافته در بین‌النهرین را هم می‌توانیم مربوط به اکدی‌ها بدانیم. زمانی که فرمانروای آنها، شهرهای مختلفی را با هم متحد کرد و به توسعه و گسترش آنها مشغول شد.
تمدن ایران باستان
ایران باستان که تا سال 1935 میلادی در کشورهای غربی به پرشیا (persia) معروف بود، حدود 550 سال قبل از میلاد مسیح تحت امپراطوری هخامنشیان تأسیس شد. البته تاریخ ایران به پیش از امپراطوری هخامنشیان بازمیگردد. زمانی که گروه‌های متعددی از جمله ایلامی‌ها پیش از تمدن، در غرب و جنوب غربی ایران کنونی ساکن بودند و مادها کنترل غالب این کشور را تا قبل از ورود پارس‌ها برعهده داشتند. در هر صورت نمی‌توانیم کاملاً قطعی بگوییم که ایران قدیمی ترین کشور جهان است.
کوروش دوم که به عنوان کوروش کبیر نیز شناخته می‌شود، در 550 سال پیش از میلاد مسیح با شکست دادن قوم ماد، لیدیه و بابل امپراطوری پارس را تشکیل داد و حکومت را آغاز کرد. حکومت وی که با نام هخامنشی شناخته می‌شد، تا قبل از مغلوب شدن توسط اسکندر مقدونی (330 سال پیش از میلاد مسیح) بر ایران سلطه داشت.
امپراطوری هخامنشی از اولین امپراطوری‌های ایران است؛ اما همچنان نمی‌توانیم با قطعیت تمام، آن را نخستین امپراطوری ایران بنامیم. با همه این تفاسیر باید بگوییم تمدنی که در ایران به‌عنوان یک دولت سازمان‌یافته شناخته می‌شده است، مربوط به 3200 سال قبل از میلاد مسیح است و در لیست قدیمی ترین تمدن جهان قرار می‌گیرد. ایرانیان هم دستاوردهای فراوانی داشتند که منشور حقوق بشر، دانش پزشکی، شهرسازی پیشرفته، معماری، از جمله آنها هستند. در نهایت می‌توانیم ایران را جزو کهن ترین کشور جهان بدانیم، اما در مجموع نمی‌توانیم بگوییم که قدیمی ترین کشور جهان است.
عمان و اردن
مردمی که در این محدوده جغرافیایی زندگی می‌کردند، یک جامعه کشاورزی ابتدایی داشتند؛ اما شهرت آنها به واسطه پیکره‌هایی است که شبیه به بدن انسان می‌ساختند. این مجسمه‌ها و پیکره‌ها از روی بدن مردان، زنان و کودکان ساخته شده‌اند و از جنس گچ هستند. جدا از این مجسمه‌ها، همان طور که گفتیم، مردمان عمان و اردن در آن زمان کشاورزی می‌کردند و نخود، عدس، گندم، جو، از جمله محصولاتشان بود.
جدای از کشاورزی، شکار هم فعالیت دیگری بود که انجام می‌دادند. این کار، تنوع غذایی‌شان را هم بیشتر می‌کرد. حیواناتی مانند غزال، آهو، روباه، خوک، برخی از نمونه حیواناتی بودند که مردم در آن زمان شکار می‌کردند. دوره تاریخی این مردمان به 5000 تا 7500 سال قبل از میلاد برمی‌گردد و یکی از نخستین تمدن‌ها را داشتند. با این حال نمی‌توانیم بگوییم که عمان و اردن اولین تمدن جهان را داشته‌اند.
نخستین امپراطوری عمان و اردن هم به‌طور دقیق مشخص نیست و بحث‌های مختلفی حول آن وجود دارد. برخی از منابع تاریخی، اذعان می‌کنند که اردن زیرمجموعه‌ای از امپراطوری عثمانی بوده است؛ اما برخی دیگر، پادشاهی خاندان هاشمی را به‌عنوان نخستین حکومت این کشورها می‌دانند. تعدادی از مورخان هم خاندان اموی را به‌عنوان حاکمیت ابتدایی عمان و اردن می‌شناسند.
تمدن دره سند؛ بخشی از افغانستان، پاکستان و هند
یکی دیگر تمدن‌هایی که جزو تمدن‌های قدیمی محسوب می‌شود، مربوط به 3300 تا 1900 قبل از میلاد می‌شود و محدوده آن هم بین کشورهای پاکستان، شمال شرق افغانستان و شمال غرب هند بوده است. تمدن دره سند هم مانند مصر باستان و بین‌النهرین، یکی دیگر از تمدن‌های قدیمی در جهان باستان بوده که وسعت فراوانی هم داشته است. در این دوره زمانی، تقریباً تمام جمعیت در کنار رود سند زندگی می‌کردند که یکی از مهم‌ترین رودهای آسیا محسوب می‌شده است. دو شهر بزرگ و بیش از صدها روستا و شهر کوچک هم بخش‌هایی از محدوده تمدن دریای سند بوده‌اند و زندگی در آنها جریان داشته است.
دوران اوج این تمدن را می‌توانیم بین سال‌های 2600 تا 1900 قبل از میلاد مسیح بدانیم. زمانی که فرهنگ شهری آنها به اوج خود رسیده بود و اولین پایتخت را به مرکز شهر تبدیل کردند. مدارکی هم وجود دارد که آنها را مردمانی صلح‌طلب تلقی می‌کند و تا حدود 700 سال بدون سلاح و زره زندگی می‌کردند و با همسایگان‌شان تجارت می‌کردند.
شواهدی هم مبنی بر این وجود دارد که در زندگی شهری آن زمان، هر خانه حمامی جداگانه داشته که به سیستمی پیچیده و زیرزمینی از فاضلاب منتهی می‌شده است. با وجود همه این مدارک و شواهد، نمی‌توانیم در ارتباط با امپراطوری اولیه و ابتدایی این محدوده و شهرها و روستاهای آن اظهار نظری کنیم و منابع تاریخی هم اطلاعات دقیقی از این موضوع ندارند. به این ترتیب افغانستان، پاکستان و هند، اولین کشور جهان نیستند و فقط می‌توانیم آنها را در لیست قدیمی ترین کشور جهان اضافه کنیم.
چیزی هم که در تاریخ پرفراز و نشیب هندوستان مشخص است، سلسله حکومت‌ها و استعمارگران مختلفی است که در این کشور فرمانروایی می‌کردند. آنچه امروزه به نام کشور هند می‌شناسیم، نخستین بار در سال 1947 میلادی، پس از استقلال یافتن از حکومت انگلیسی‌ها شکل گرفته است.
نباید فراموش کنیم که همیشه بر سر مسائل تاریخی، نظریه‌های مختلفی وجود دارد. در رابطه با هند هم برخی از اسناد تاریخی هستند که اولین دولت سازمان‌یافته این کشور را حدود 2000 سال پیش از میلاد معرفی کرده‌اند. در این میان نخستین امپراطوری آن را هم برای تقریبا 321 سال پیش از میلاد می‌دانند. اینکه بخشی از هند، زمانی جزوی از تمدن دره سند به حساب می‌آمده، بر این گمانه‌زنی‌ها اضافه می‌کند که با در نظر گرفتن آن اطلاعاتی دیگر برای ما آشکار می‌کند.
تمدن روم
تمدن در روم باستان، به حوالی قرن ششم قبل از میلاد برمی‌گردد و ظهور آن هم شبیه به افسانه‌ها بوده است. شاید تعداد فراوان بناهای تاریخی در رم، این گمانه را در افراد ایجاد کند که قدیمی ترین کشور جهان است، اما قطعاً نمی‌توانیم درستی این فرضیه را ثابت کنیم. با اوج قدرت و تمدن در رم، حاکمیت آنها بر بسیاری از سرزمین‌ها و کشورهای امروزی حوزه مدیترانه، پرده می‌گسترانیده است. در ابتدا این پادشاهان بودند که بر رم حکومت می‌کردند، اما بعد از حاکمیت چند پادشاه، مردم کنترل کشور را توسط سِنا بر عهده گرفتند و به این شکل اداره قلمرو خود را پیش بردند.
تمدن رم به حدوداً 750 یا 550 تا 465 سال پیش از میلاد مسیح بازمیگردد. به‌طور کلی بر سر تاریخ‌های تمدن رم و امپراطوری آن، اختلافاتی وجود دارد. با این حال، حدود تاریخی امپراطوری و تمدن رم، در همان محدوده‌ای می‌گذشته که عنوان شده است.
تمدن یونان
یونان، کشوری که به عنوان ابداع کننده تمدن مدرن غربی شناخته می‌شود، از قدیمی ترین کشورهای جهان است که نخستین آثار حضور انسان در آن به 2700 سال پیش از مسیح بازمیگردد. یونان از نظر دانش، هنر، فناوری، ادبیات، سیاست و…، درس‌های بسیاری به جهانیان دیکته کرده است و آتن نیز نخستین شهری بود که مفهوم دموکراسی را به‌وجود آورد و یکی از تأثیرگذارترین تمدن‌ها را در جهان داشته است. این در حالی است که برخی معتقدند از نظر تاریخی، قدمت تمدن یونان، آن را به قدیمی ترین کشور متمدن تبدیل نمی‌کند، در نتیجه قدیمی ترین تمدن جهان را هم ندارد.
از جمله دست‌آوردهای یونانی‌ها، این بوده که به مفهوم فیزیک، جغرافیا و زیست مدرن، فرم داده‌اند و در تاریخ، افراد یونانی فراوانی را می‌بینیم که نام خود را جاودانه کرده‌اند. افرادی همچون ارشمیدوس، ارسطو، فیثاغورث، افلاطون و خیلی از نام‌آورانی که فرصت نام بردن از آنها نیست. یکی دیگر از آورده‌های یونانی‌ها غیر از ادبیات، علم، هنر و تکنولوژی، رقابت‌های المپیک است که همچنان هم ادامه دارد و نشان خوبی از تمدن تحسین‌برانگیز آنها از آن زمان دارد.
وسعت و مرزهای یونان کنونی با یونان باستان بسیار متفاوت است؛ اما آنچه هنوز در این کشور دیده می‌شود، نشأت گرفته از فرهنگ اصیلی است که از یونان باستان در این کشور به‌جا مانده است. نخستین امپراطوری یونان را مربوط به تمدن میسنی می‌دانند که متعلق به 1900 سال پیش از میلاد مسیح است؛ اما این امپراطوری هم به‌طور قطعی به‌عنوان ابتدایی‌ترین حکومت مشخص نشده و فقط آمار و ارقام بیشتری را دارد که باعث شده آن را از اولین تمدن های جهان بدانند.
تمدن نورته چیکو؛ پرو
شاید کمی عجیب باشد، اما امریکا هم تمدنی باستانی را در خود جای داده که مربوط به تمدن نورته چیکو می‌شود و کشور پرو را با توجه به مرزبندی‌های امروزه در بر می‌گیرد. بر سر قدمت تمدن نورته چیکو، اختلاف نظر وجود دارد و برخی آن را برای 2000 سال و برخی دیگر آن را برای 4000 سال پیش از میلاد مسیح می‌دانند. در مجموع، شواهد حاکی از آن است که دوران آنها، مربوط به زمان پیش از سرامیک است. چراکه هیچ سرامیک و آثار هنری مشهودی از آن دوران باقی نمانده است. با این حال، چون این تمدن با بقایای عظیم معماری برجای مانده، درخور توجه است.
گفتنی است که در این تمدن، اهرامی هم پیدا شده که برخی از منابع تاریخی، آنها را قدیمی‌ترین هرم‌های خارج از محدوده مصر می‌دانند که از نظر ظاهری با اهرام مصر قابل مقایسه هستند. آنچه گمان می‌رود، این است که در آن زمان با توجه به معماری و ساخت و سازها، دولت و حکومتی مشخص هم پابرجا بوده که در این قلمرو فرمانروایی می‌کرده است. همچنان از جزئیات نورته چیکو اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و نمی‌توانیم آن را قدیمی ترین تمدن جهان بدانیم، امّا قدمت آثار پیدا شده باعث می‌شود آن را در لیست اولین تمدن جهان قرار دهیم.
تمدن چین
یکی دیگر از قدیمی‌ترین و دیرینه‌ترین تمدن‌ها در کشور چین شکل گرفت. قدمت نخستین سلسله حکومتی چین به 1600 تا 2700 سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد، یعنی زمانی که سلسله شیا (Xia) نخستین فرمانروایی در چین را آغاز کرد. این را هم باید اضافه کنیم که نخستین تمدنی که در چین آغاز شد، تمدن رود زرد بود که پایه‌ریز سلسله‌های ابتدایی چین هم بوده است. چینی‌ها با تمدن خود، دستاوردهای مهمی مانند کاغذ برای بشر داشته‌اند و تحول عظیمی را ایجاد کرده‌اند. با این حال، قطعا چین قدیمی ترین کشور جهان نیست، امّا در لیست قدیمی‌ها قرار می‌گیرد.
چین از قدیمی‌ترین کشورهای شرقی این کره خاکی به شمار می‌رود که شواهد زیادی قدمت آن را تأیید می‌کنند. برای آشنایی با قدیمی‌ترین شهرهای چین پیشنهاد می‌کنیم مقاله لینک شده را مطالعه کنید تا بیشتر از این کشور اعجاب‌انگیز ببینید و بدانید.
تمدن مصر
مثل یونان باستان، مصر باستان هم به طور کلی شامل قلمروهای متفاوتی نسبت به مصر امروزی می‌شده است. آنچه امروزه ثابت شده، تمدن و فرهنگ دیرینه و غنی مصری است که گذشته آن حدوداً به 3100 سال قبل از میلاد مسیح بازمیگردد.
مصر زادگاه خط هیروگلیف است که دومین سیستم و زبان نوشتاری قدیمی در جهان به‌شمار می‌رود. قدمت پیدایش این سیستم نوشتاری به 4 هزار سال قبل از میلاد مسیح بازمیگردد. افزون بر این اطلاعات، برخورداری از دانش پزشکی، وجود معماری خارق‌العاده در آن زمان که اهرام ثلاثه و مجسمه ابوالهول از نتایج آن بوده‌اند، همگی گواه بر پیشرفته بودن مصریان و بهره‌مندی آنها از فرهنگی غنی است.
کشور مصر تاکنون دستخوش تغییر حکومت و پادشاهی‌های مختلفی بوده است که از جمله آنها می‌توانیم به سلطه امپراطوری پارس‌ها، امپراطوری عثمانی و عرب‌ها اشاره کنیم. این نکته را هم باید اضافه کنیم که تأثیر فتح اعراب در قرن 9 تا 10 میلادی به مصر کاملاً مشهود است (به‌دلیل رواج زبان عربی و دین اسلام در مصر). اما تاریخ مصر در سه بخش تقسیم می‌شود که پادشاهی قدیم آن به ابتدای عصر مفرغ مربوط می‌شود. از باقی‌مانده‌های تمدن مصر می‌توانیم به اهرام ثلاثه، بقایای مومیایی فرعون‌ها و مواردی دیگر اشاره کنیم که اطلاعات خوبی را از گذشته برای ما به همراه دارند.
سخن آخر
هیچ‌وقت نمی‌توانیم از داده‌ها و اطلاعات تاریخی، برهۀ زمانی دقیقی را استخراج کنیم و فقط از روی شواهد و آثار برجای مانده از دوران قدیم است که می‌توانیم به‌طور تقریبی محدوده‌ای زمانی را برای رخدادهای تاریخی و آنچه که در گذشته اتفاق افتاده، مشخص کنیم. بنابراین اینکه اولین تمدن مربوط به کجا و کدام مردمان بوده، مبهم باقی می‌ماند و فقط می‌توانیم با جمع‌آوری برخی از اطلاعات، استدلال‌هایی را داشته باشیم. آنچه در این متن آمده از بررسی اسناد تاریخی و قدیمی استخراج شده است و تاریخ‌های آنها هم تقریبی است، بنابراین قیاس تمدن‌ها با هم و قدیمی دانستن یکی نسبت به دیگری تا کامل شدن پژوهش‌های باستان شناسی، درست نیست.
تألیف: تیم نویسندگان لست سکند
منابع: